Temat pozbawienia osoby prawa do udziału w spadku budzi wiele emocji. Polskie prawo spadkowe chroni bliskich zmarłego poprzez tzw. zachowek (część majątku należną pominiętym w testamencie). Istnieją jednak wyjątkowe sytuacje, w których spadkodawca może legalnie pozbawić krewnych tej ochrony. Bywa to mylone ze zwykłym pominięciem w testamencie. Poniższy artykuł wyjaśnia, co oznacza wydziedziczenie, jakie są jego przesłanki i skutki oraz czy i jak można je zakwestionować.
Co oznacza wydziedziczenie?
Odpowiadając na pytanie co to jest wydziedziczenie można stwierdzić, że jest to pozbawienie uprawnionego członka najbliższej rodziny prawa do zachowku. Innymi słowy, spadkodawca w testamencie postanawia, że określony krewny (np. dziecko, małżonek lub rodzic), który normalnie mógłby domagać się ustawowego udziału w spadku, nie otrzyma nic z majątku po zmarłym.
Warto podkreślić, że pominięcie kogoś w testamencie samo w sobie nie jest równoznaczne z wydziedziczeniem. Jeśli spadkodawca jedynie nie uwzględni bliskiej osoby przy sporządzaniu testamentu, to taka osoba wciąż zachowuje prawo do zachowku – może po śmierci spadkodawcy żądać wypłaty odpowiedniej części wartości spadku od powołanych spadkobierców. Na przykład, jeżeli ojciec w testamencie nie uwzględni swojego dorosłego syna, syn ten będzie mógł domagać się od spadkobierców wypłaty zachowku po ojcu. Jeśli jednak ojciec wyraźnie wydziedziczy syna w testamencie (np. z powodu rażącego zaniedbywania obowiązków rodzinnych wobec ojca), wówczas syn zostanie całkowicie pozbawiony udziału w spadku – można powiedzieć, że nastąpi wydziedziczenie całkowite – nie otrzyma ani zapisanej części majątku, ani nawet zachowku. Dopiero takie formalne pozbawienie zachowku sprawia, że uprawniony krewny traci roszczenie o zachowek. Krótko mówiąc, w praktyce osoba wydziedziczona jest traktowana tak, jakby nie przysługiwało jej wcale prawo do zachowku i nie bierze się jej pod uwagę przy podziale spadku.
Na czym polega wydziedziczenie w sensie prawnym? Polega ono na złożeniu w ważnym testamencie jednoznacznego oświadczenia, w którym spadkodawca pozbawia oznaczoną osobę prawa do zachowku, wskazując przy tym przyczynę wydziedziczenia przewidzianą przez przepisy. W kolejnych częściach artykułu omówimy szczegółowo, jakie mogą być te przyczyny (tzw. przesłanki wydziedziczenia) oraz jakie są skutki takiego kroku.
Wydziedziczenie w kodeksie cywilnym
Instytucja wydziedziczenia została uregulowana w Kodeksie cywilnym. Najważniejsze unormowania prawne znajdują się w art. 1008–1011 k.c.1, które szczegółowo określają przesłanki oraz skutki zastosowania tej instytucji. Potocznie można spotkać się nawet z określeniem wydziedziczenie kc, odnoszącym się właśnie do tych przepisów kodeksowych. Jest to instytucja szczególna – stanowi odstępstwo od zasady ochrony najbliższych przez zachowek i może być zastosowane tylko w sytuacjach wyraźnie określonych przez ustawę. Z uwagi na te wymagania w praktyce dochodzi do niego rzadko, a każdy przypadek jest oceniany indywidualnie przez sąd.
Zgodnie z art. 1008 k.c. spadkodawca może w testamencie pozbawić zachowku tylko osoby należące do kręgu uprawnionych do zachowku. Chodzi o zstępnych (dzieci, wnuki i dalszych potomków), małżonka oraz rodziców spadkodawcy. Nie można natomiast „wydziedziczyć” nikogo spoza tego grona, ponieważ pozostali krewni (np. rodzeństwo) i tak nie mają prawa do zachowku.
Warto pamiętać także o wymogach formalnych. Instytucję tę można zastosować tylko w ściśle określony sposób. Aby skorzystać z instytucji, jaką jest wydziedziczenie forma testamentu będzie jedyną dopuszczalną – nie można skutecznie wydziedziczyć osoby w żaden inny sposób, niż poprzez zawarcie takiego oświadczenia w testamencie. Co więcej, zgodnie z art. 1009 k.c. w treści testamentu należy wyraźnie wskazać przyczynę wydziedziczenia. Brak podania konkretnej przyczyny zgodnej z ustawą sprawi, że pozbawienie zachowku będzie nieważne. Te ustawowe powody, które uzasadniają pozbawienie prawa do zachowku, omówimy w kolejnym rozdziale.