Ubezwłasnowolnienie jest prawnym sposobem ochrony osoby, która z powodu poważnej choroby psychicznej lub niepełnosprawności intelektualnej nie jest w stanie samodzielnie kierować swoim postępowaniem lub wymaga pomocy w prowadzeniu swoich spraw. Polega ono na pozbawieniu lub ograniczeniu zdolności do czynności prawnych takiej osoby i ustanowieniu dla niej opieki bądź kurateli. W niniejszym artykule odpowiadamy na pytanie co to jest ubezwłasnowolnienie, kiedy się je stosuje, jak wygląda procedura sądowa prowadząca do jego orzeczenia, a także jak długo sąd rozpatruje wniosek o ubezwłasnowolnienie.
Co to jest ubezwłasnowolnienie?
Polskie prawo cywilne przewiduje dwie formy instytucji ubezwłasnowolnienia: całkowite oraz częściowe. Stosuje się je wobec osób, które z przyczyn zdrowotnych nie są zdolne do świadomego pokierowania swoim postępowaniem i samodzielnego dbania o swoje sprawy. To rozwiązanie prawne traktowane jest jako ostateczność, mająca na celu ochronę osoby chorej lub niepełnosprawnej – zabezpieczenie jej interesów życiowych i majątkowych przed zaniedbaniem lub wykorzystaniem.
Na czym polega ubezwłasnowolnienie? W ujęciu prawnym oznacza ono całkowite lub częściowe pozbawienie osoby fizycznej zdolności do czynności prawnych. Przesłanką zastosowania tej instytucji jest stwierdzenie u danej osoby poważnych zaburzeń (np. ciężkiej choroby psychicznej, niepełnosprawności intelektualnej lub nałogu), które sprawiają, że nie jest ona w stanie kierować swym postępowaniem czy zadbać o swoje sprawy. Ubezwłasnowolnienie całkowite może być orzeczone już wobec osoby, która ukończyła 13 lat, natomiast częściowe dotyczy wyłącznie osób pełnoletnich. W rezultacie orzeczenia o ubezwłasnowolnieniu sąd ustanawia dla tej osoby przedstawiciela: opiekuna prawnego w przypadku ubezwłasnowolnienia całkowitego lub kuratora przy ubezwłasnowolnieniu częściowym.
W praktyce orzeczenie o ubezwłasnowolnieniu powoduje daleko idące zmiany w sytuacji życiowej danej osoby. Przede wszystkim oznacza to konieczność funkcjonowania pod opieką ustanowionego opiekuna lub kuratora. Osoba pozbawiona pełnej zdolności do czynności prawnych nie może samodzielnie zawierać ważnych umów, zarządzać swoim majątkiem ani podejmować istotnych decyzji prawnych bez zgody przedstawiciela. Opiekun prawny (w przypadku ubezwłasnowolnienia całkowitego) albo kurator (przy częściowym) przejmuje obowiązek czuwania nad sprawami podopiecznego i zatwierdzania w jego imieniu czynności prawnych. Ponadto ubezwłasnowolnienie wpływa na niektóre prawa osobiste – np. osoba całkowicie ubezwłasnowolniona nie może zawrzeć małżeństwa ani korzystać z czynnego prawa wyborczego.
Przykładem może być sytuacja, gdy dorosłe dziecko występuje do sądu o ubezwłasnowolnienie swojego rodzica cierpiącego na zaawansowaną chorobę Alzheimera. Taki przypadek pokazuje, jak działa ta instytucja w praktyce – sąd może ustanowić opiekuna prawnego (najczęściej kogoś z rodziny) dla chorego seniora. Ubezwłasnowolnienie osoby w takim stanie pozwala opiekunowi m.in. zarządzać majątkiem, podejmować decyzje o leczeniu oraz chronić ją przed niekorzystnymi działaniami.
Ubezwłasnowolnienie w kodeksie cywilnym
Kodeks cywilny1 szczegółowo określa przesłanki i skutki orzeczenia ubezwłasnowolnienia. Niekiedy poszukuje się informacji, używając skrótu „ubezwłasnowolnienie KC” – chodzi właśnie o przepisy art. 13 – 16 kodeksu cywilnego, które definiują to pojęcie. Z przepisów tych wynika m.in., że ubezwłasnowolnienie całkowite i częściowe różnią się stopniem odebrania zdolności do czynności prawnych (całkowite oznacza pełne pozbawienie tej zdolności, zaś częściowe – jedynie jej ograniczenie). Ustawodawca precyzuje też, że ubezwłasnowolnienie całkowite można orzec wobec osoby, która ukończyła 13 lat (jeżeli występują opisane wcześniej poważne zaburzenia uniemożliwiające jej kierowanie własnym postępowaniem). Natomiast ubezwłasnowolnić częściowo można wyłącznie osobę pełnoletnią, gdy jej stan nie uzasadnia pełnego ubezwłasnowolnienia, ale potrzebna jest jej częściowa pomoc w prowadzeniu spraw.
Wady i zalety ubezwłasnowolnienia
Instytucja ubezwłasnowolnienia budzi wiele kontrowersji – z jednej strony pozwala chronić osobę chorą i jej otoczenie, z drugiej strony odbiera jej autonomię. Ubezwłasnowolnienie ma niewątpliwe zalety, ale także istotne wady, które należy rozważyć przed rozpoczęciem procedury. Jakie są zatem wady i zalety ubezwłasnowolnienia?
Zalety ubezwłasnowolnienia:
- zapewnienie bezpieczeństwa osobie niezdolnej do samodzielnego funkcjonowania (ochrona przed ewentualnym zrobieniem sobie krzywdy, wyrządzeniem szkody lub skrajnym zaniedbaniem własnych spraw);
- ochrona majątku i interesów prawnych takiej osoby – opiekun lub kurator może zapobiec niekorzystnym transakcjom (np. podpisaniu przez osobę chorą niekorzystnej umowy, wyłudzeniom ze strony osób trzecich);
- odciążenie bliskich w podejmowaniu decyzji – formalne ustanowienie opiekuna daje jasną podstawę prawną do działania w imieniu chorego (np. do zarządzania jego finansami, wyrażania zgody na leczenie itp.).
Wady i ryzyka ubezwłasnowolnienia:
- odebranie osobie zdolności do decydowania o sobie – jest to ingerencja w jej wolność i godność; osoba ubezwłasnowolniona traci m.in. prawo samodzielnego zarządzania swoim życiem, w tym swobodnego dysponowania majątkiem czy zawierania związków małżeńskich;
- utrata praw obywatelskich – np. osoba całkowicie ubezwłasnowolniona zostaje pozbawiona czynnego prawa wyborczego (nie może głosować w wyborach);
- ryzyko nadużyć ze strony opiekuna – w praktyce zdarza się, że ustanowiony opiekun nie zawsze działa w najlepiej pojętym interesie podopiecznego (choć sąd sprawuje nadzór nad opiekunami, istnieje możliwość nadużyć lub konfliktu interesów);
- trudność w uchyleniu ubezwłasnowolnienia – choć prawnie możliwe jest cofnięcie tego orzeczenia, w praktyce bywa to proces długotrwały i wymagający wykazania znacznej poprawy stanu osoby ubezwłasnowolnionej.
