Dziedziczenie ustawowe – kolejność dziedziczenia i wszystko, co warto wiedzieć

09/01/2025

Czas czytania: 17 minut

09/01/2025

Czas czytania: 17 minut

Termin „dziedziczenie ustawowe” oznacza dziedziczenie na podstawie przepisów ustawy, czyli sytuację, gdy spadek przypada osobom wskazanym przez prawo, a nie przez wolę zmarłego wyrażoną w testamencie. Mówiąc prościej, jest to dziedziczenie spadku według reguł ustawowych. Wiele osób zadaje pytania w stylu: co to jest dziedziczenie ustawowe? Albo formułują je skrótowo: dziedziczenie ustawowe co to? Odpowiedź brzmi: jest to sposób podziału majątku po zmarłym, który nie zostawił testamentu. Jest to spadek bez testamentu, więc cały proces odbywa się według zasad określonych w Kodeksie cywilnym. Poniżej wyjaśniamy szczegółowo, na czym polega taka sukcesja, jaka jest dziedziczenie ustawowe kolejność spadkobierców, jakie udziały (ułamki) im przysługują, oraz porównujemy tę formę dziedziczenia z testamentowym. Omówimy także kwestie szczególne, takie jak wpływ intercyzy, prawo do zachowku, czy różnica między zrzeczeniem się dziedziczenia a odrzuceniem spadku.

Co to jest dziedziczenie ustawowe?

Pojęcie dziedziczenia ustawowego oznacza dziedziczenie na podstawie ustawy, czyli według z góry określonych przez prawo reguł kolejności i udziałów. Co to jest dziedziczenie ustawowe w praktyce? To tryb rozdzielenia spadku, który ma zastosowanie gdy brak jest ważnego testamentu powołującego spadkobierców. Innymi słowy, jeśli zmarły nie zostawił testamentu lub gdy testament okazał się nieważny albo nie obejmuje całego majątku, wówczas wchodzi w grę dziedziczenie ustawowe. W takim przypadku krąg spadkobierców oraz wysokość ich udziałów wynika wprost z przepisów prawa.

W polskim prawie spadkowym kwestie dziedziczenia ustawowego są uregulowane w Kodeksie cywilnym¹. To tzw. podstawowy porządek dziedziczenia „z mocy ustawy”. Osoby powołane do spadku z ustawy to najczęściej najbliższa rodzina zmarłego – jego małżonek, dzieci, wnuki, rodzice, rodzeństwo itd., w określonej kolejności (o czym poniżej). Warto podkreślić, że dziedziczenie nie jest obowiązkowe – spadkobierca ustawowy nie musi przyjmować spadku, jeżeli tego nie chce (może np. odrzucić spadek w ustawowym terminie). Jednak aby w ogóle mieć prawo do spadku z ustawy, trzeba należeć do kręgu osób wskazanych w ustawie dla danej sytuacji rodzinnej.

Dziedziczenie ustawowe a testamentowe - różnice

Polskie prawo przewiduje dwie podstawowe formy dziedziczenia: ustawowe oraz testamentowe. Dziedziczenie ustawowe a testamentowe różni się tym, kto decyduje o podziale majątku. W przypadku testamentu to spadkodawca (poprzez swoją ostatnią wolę) wskazuje spadkobierców i ewentualnie konkretne składniki majątku dla poszczególnych osób. Natomiast przy dziedziczeniu ustawowym decydują przepisy – ustawa wskazuje, komu przypada spadek i w jakich częściach.

Co do zasady, dziedziczenie testamentowe ma pierwszeństwo przed ustawowym. Oznacza to, że jeśli zmarły sporządził ważny testament, to spadek zostanie podzielony zgodnie z wolą wyrażoną w testamencie, a reguły ustawowe stosuje się tylko co do części spadku nieobjętej testamentem lub gdy osoby powołane w testamencie nie chcą lub nie mogą dziedziczyć. Co lepsze testament czy dziedziczenie ustawowe? Nie ma jednej uniwersalnej odpowiedzi – zależy to od sytuacji. Jeżeli ktoś chce mieć wpływ na to, kto otrzyma jego majątek (np. pragnie uwzględnić w spadku dalszych krewnych, przyjaciół albo przeciwnie – pominąć kogoś z najbliższych), wówczas testament daje taką możliwość. Można w testamencie powołać do spadku dowolne osoby, także niespokrewnione, a także ustanowić zapis windykacyjny – czyli przekazać konkretny przedmiot majątku oznaczonej osobie spoza grona spadkobierców ustawowych. W przypadku dziedziczenia ustawowego nie ma takiej swobody – krąg spadkobierców jest narzucony z góry, a majątek dzieli się między nich według ułamków przewidzianych w ustawie. Należy pamiętać, że zapis windykacyjny a dziedziczenie ustawowe to dwa odrębne mechanizmy – zapis windykacyjny jest możliwy tylko przy dziedziczeniu testamentowym i nie występuje w ustawowym porządku dziedziczenia.

Z drugiej strony, ustawowy porządek dziedziczenia bywa korzystny, gdy naturalny porządek (np. majątek zostaje w całości w rękach rodziny) odpowiada woli spadkodawcy. Wiele osób, zwłaszcza w prostych sytuacjach rodzinnych, nie sporządza testamentu, wychodząc z założenia, że dziedziczenie ustawowe schemat jest przejrzysty i wynika z bliskich więzi rodzinnych – zakłada, że w pierwszej kolejności dziedziczy małżonek i dzieci, potem dalsi krewni. Warto także pamiętać, że nawet gdy nie obowiązuje dziedziczenie ustawowe, niektóre bliskie osoby mogą być chronione instytucją zachowku (o czym niżej), jeśli zostały pominięte w testamencie.

Podsumowując tę kwestię: testament pozwala decydować o losach swojego majątku po śmierci i np. wydziedziczyć kogoś lub zapisać majątek osobom spoza kręgu ustawowych spadkobierców. Dziedziczenie ustawowe jest natomiast „automatycznym” rozwiązaniem przewidzianym przez prawo, gdy brak testamentu. Każdy powinien rozważyć własną sytuację – niekiedy sporządzenie testamentu jest wskazane (gdy chcemy inaczej rozdysponować majątek niż przewiduje ustawa), a czasem porządek ustawowy w pełni nam odpowiada.

Potrzebujesz wsparcia we własnej sprawie?

Umów się na spotkanie

Pozostaw swój numer telefonu. Oddzwonimy w celu ustalenia dogodnego terminu

Kodeks cywilny: dziedziczenie ustawowe w świetle polskiego prawa

Kodeks cywilny dziedziczenie ustawowe reguluje w przepisach art. 931–940 k.c. To w tych artykułach znajdziemy ustawowy schemat dziedziczenia ustawowego – kto i w jakiej kolejności jest powołany do spadku, oraz jakie udziały (ułamki) przypadają poszczególnym spadkobiercom. Mówiąc w skrócie, dziedziczenie ustawowe KC obejmuje kilka „kręgów” spadkobierców, ustawionych hierarchicznie. Niżej szczegółowo omówimy tę kolejność. Warto jednak zaznaczyć, że przepisy Kodeksu cywilnego zawierają też szczególne uregulowania dotyczące małżonka spadkodawcy w kontekście sytuacji rodzinnej:

Małżonek w separacji – Przepisów o powołaniu do dziedziczenia z ustawy nie stosuje się do małżonka spadkodawcy pozostającego w separacji (art. 935¹ k.c.). Oznacza to, że formalnie orzeczona separacja wyłącza małżonka od dziedziczenia ustawowego.
Małżonek a rozwód w toku – Małżonek jest wyłączony od dziedziczenia, jeżeli spadkodawca wystąpił o orzeczenie rozwodu lub separacji z jego winy, a żądanie było uzasadnione (art. 940 § 1 k.c.). W praktyce, jeśli za życia spadkodawca toczył się proces o rozwód/separację z wyłącznej winy małżonka i wszystko wskazywało na orzeczenie winy, wówczas po śmierci spadkodawcy taki małżonek może zostać uznany za nieuprawnionego do dziedziczenia (na żądanie innych spadkobierców).

Poza tymi wyjątkowymi sytuacjami, w świetle Kodeksu cywilnego dziedziczenie ustawowe odbywa się według zasad omówionych poniżej. Warto wiedzieć, że prawo spadkowe podlegało nowelizacjom – m.in. w 2009 r. rozszerzono krąg uprawnionych (np. dodano możliwość dziedziczenia przez dziadków i ich potomków, która wcześniej była ograniczona), a ostatnia zmiana z 2023 r. doprecyzowała pewne kwestie dotyczące dalszych krewnych. Obecnie obowiązujący stan prawny przedstawiamy poniżej.

Dziedziczenie ustawowe: kolejność

Jak wygląda dziedziczenie ustawowe kolejność spadkobierców? Ustawa przewiduje następujące grupy dziedziczenia, według których ustala się, kto otrzyma spadek w braku testamentu:

Pierwsza kolejność – małżonek i zstępni (dzieci) spadkodawcy. Zgodnie z art. 931 § 1 Kodeksu cywilnego, w pierwszej kolejności do spadku powołane są dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek. Dzieci i małżonek dziedziczą w częściach równych, z tym że część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż 1/4 całego spadku. Oznacza to, że jeśli spadkodawca miał bardzo liczne potomstwo (więcej niż troje dzieci), małżonek i tak otrzyma 1/4 majątku, a pozostałe 3/4 przypadną do podziału między wszystkie dzieci. Gdy dzieci jest troje lub mniej, wówczas wszyscy – małżonek i każde dziecko – dziedziczą równe udziały (np. przy dwojgu dzieci: żona 1/3 i każde dziecko 1/3; przy jednym dziecku: po 1/2).

Warto podkreślić, że dzieci obejmują zarówno dzieci biologiczne, jak i dzieci przysposobione (adoptowane) – te ostatnie dziedziczą tak, jakby były dziećmi naturalnymi. Jeżeli któreś z dzieci nie dożyło otwarcia spadku, udział, który by mu przypadał, przypada jego dzieciom (wnukom spadkodawcy) w częściach równych. Zasada ta działa odpowiednio także do dalszych zstępnych – jeśli wnuk nie dożył spadku, jego udział przejmują prawnuki itd. Dzięki temu udział przypadający zmarłemu dziecku nie przepada, tylko trafia do jego potomków.

Druga kolejność – małżonek oraz rodzice spadkodawcy (oraz rodzeństwo, jeśli któreś z rodziców nie żyje). Tę grupę bierzemy pod uwagę, gdy spadkodawca nie miał potomstwa (zstępnych). Wówczas, zgodnie z art. 932 § 1 k.c., do spadku z ustawy powołani są małżonek oraz rodzice zmarłego. Udział spadkowy każdego z rodziców dziedziczącego w zbiegu z małżonkiem wynosi 1/4 spadku. Reszta (1/2 spadku) przypada małżonkowi. Przykładowo, gdy zmarły pozostawił żonę, ojca i matkę, podział będzie następujący: żona otrzyma 1/2 spadku, a ojciec 1/4 i matka 1/4. Jeśli ojcostwo spadkodawcy nie jest ustalone, wówczas matka (dziedzicząca w zbiegu z małżonkiem zmarłego) otrzymuje 1/2 spadku.

Jeżeli jedno z rodziców nie dożyło otwarcia spadku, udział, który by mu przypadał, przypada rodzeństwu spadkodawcy w częściach równych (art. 932 § 4 k.c.). Innymi słowy, brat lub siostra wchodzą na miejsce zmarłego rodzica. Przykładowo, zmarły pozostawił żonę, matkę oraz siostrę (ojciec zmarł wcześniej) – wtedy żona dziedziczy 1/2, matka 1/4, a siostra 1/4 spadku (zamiast ojca). Jeżeli któreś z rodzeństwa spadkodawcy również nie dożyło otwarcia spadku, ale pozostawiło własne dzieci, to te dzieci (czyli siostrzeńcy/bratankowie spadkodawcy) dziedziczą udział, który by przypadał ich rodzicowi (art. 932 § 5 k.c.). Zasada reprezentacji działa tu analogicznie jak przy zstępnych spadkodawcy.

W sytuacji, gdy spadkodawca nie miał zstępnych ani małżonka, cały spadek przypada jego rodzicom, po połowie (art. 932 § 3 k.c.). Jeżeli jedno z rodziców zmarło wcześniej i nie pozostawiło żadnych zstępnych (brak rodzeństwa spadkodawcy), wówczas drugi rodzic dziedziczy całość spadku (dziedziczy samodzielnie). Gdy jednak oboje rodzice nie żyją, przechodzimy do kolejnej grupy.

Trzecia kolejność – dziadkowie spadkodawcy (oraz ich zstępni, czyli wujowie, ciotki, kuzyni). Ta grupa wchodzi w grę, gdy brak jest małżonka, zstępnych, rodziców oraz rodzeństwa (i ich zstępnych). Innymi słowy, zmarły nie miał małżonka ani dzieci, a jego rodzice i rodzeństwo nie żyją (bądź rodzeństwo nie pozostawiło potomków). Wtedy zgodnie z art. 934 § 1 k.c. cały spadek przypada dziadkom spadkodawcy, którzy dziedziczą w częściach równych. Jeśli wszyscy czterej dziadkowie żyją – każdy z nich otrzyma po 1/4 spadku. Jeżeli któreś z dziadków nie dożyło otwarcia spadku, jego udział przypada jego dzieciom (art. 934 § 2 k.c.) – czyli odpowiednio wujom i ciotkom spadkodawcy, w równych częściach. Co istotne, od 2023 r. obowiązuje doprecyzowanie, że jeżeli dziecko któregokolwiek z dziadków (tj. któryś wuj lub ciotka) także nie dożyło otwarcia spadku, to jego udział przypada jego dzieciom (czyli kuzynom spadkodawcy) w częściach równych (art. 934 § 2¹ k.c.). Innymi słowy, kuzyni również mogą dziedziczyć z ustawy, jeśli bliżsi krewni już nie żyją. Jeżeli natomiast któreś z dziadków nie ma żadnych zstępnych (np. babcia zmarła bezdzietnie), to jej udział przypada pozostałym dziadkom (art. 934 § 3 k.c.).

W praktyce trzecia grupa oznacza, że majątek zmarłego może trafić do jego rodziny po kądzieli i po mieczu (dziadków i ich potomków). Ustawowy porządek sięga dość daleko – aż do kuzynów włącznie. Ustawodawca jednak ograniczył dziedziczenie bardziej dalekich krewnych: dzieci rodzeństwa dziadków (czyli jeszcze dalszych krewnych, np. potomków kuzynów) nie są powołane do dziedziczenia z ustawy. W braku kuzynów przechodzimy do kolejnej grupy.

Czwarta kolejność – pasierbowie spadkodawcy. Ta grupa pojawia się bardzo rzadko, bo dopiero gdy brak małżonka spadkodawcy oraz jakichkolwiek krewnych z poprzednich grup. Wówczas – zgodnie z art. 934^1 k.c. – spadek przypada w równych częściach dzieciom małżonka spadkodawcy, których żadne z rodziców nie dożyło otwarcia spadku. Przekładając to na prostszy język: pasierbowie dziedziczą ustawowo po ojczymie lub macosze tylko wtedy, gdy nie żyje już zarówno ich własny rodzic (będący małżonkiem spadkodawcy), jak i drugi biologiczny rodzic. Pasierb musi być więc sierotą, aby móc wejść do dziedziczenia po swoim ojczymie/macosze. Tę zasadę wprowadzono, by zabezpieczyć pasierbów pozbawionych opieki rodziców – w takiej sytuacji majątek przybranego rodzica może trafić do nich zamiast do Skarbu Państwa.

Piąta kolejność – gmina lub Skarb Państwa. Jest to już ostateczność. Jeśli brak małżonka, krewnych i pasierbów powołanych do spadku, to spadek przypada gminie ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy, a gdy nie da się go ustalić albo zmarły mieszkał za granicą – Skarbowi Państwa (art. 935 k.c.). Gmina lub Skarb Państwa występują tu jako spadkobiercy ustawowi i przejmują spadek z mocy prawa, gdy nie ma żadnej rodziny ani powinowatych uprawnionych do dziedziczenia.

Powyższą dziedziczenie ustawowe kolejność można przedstawić w uproszczonym skrócie:

Małżonek i dzieci (oraz dalsi zstępni w miejsce zmarłych dzieci).
Małżonek i rodzice (a także rodzeństwo, jeśli któreś z rodziców nie żyje, oraz ich zstępni w miejsce zmarłego rodzeństwa).
Dziadkowie (oraz ich zstępni – wujowie, ciotki, kuzyni – w miejsce zmarłych dziadków).
Pasierbowie (dzieci małżonka spadkodawcy, jeśli nie mają żyjących rodziców).
Gmina lub Skarb Państwa.

Taki jest generalny schemat dziedziczenia ustawowego. W konkretnych sytuacjach rodzinnych skład spadkobierców i udziały mogą się różnić, ale zasadniczo majątek pozostaje w rodzinie aż do braku jakichkolwiek krewnych.

Dziedziczenie ustawowe: ułamki

Przepisy precyzują, w jakich częściach (ułamkach) dziedziczą poszczególni spadkobiercy ustawowi (fraza dziedziczenie ustawowe ułamki odnosi się właśnie do tych proporcji). Jak wspomniano wyżej, udziały spadkowe różnią się w zależności od składu osobowego spadkobierców. Poniżej najważniejsze zasady dotyczące ułamków:

Małżonek + dzieci: dziedziczą w częściach równych, z zastrzeżeniem minimalnego udziału małżonka 1/4 spadku. Gdy dzieci jest 1, 2 lub 3 – wszyscy (małżonek i każde dziecko) mają równe udziały. Przykładowo: przy dwojgu dzieci – po 1/3 każde (łącznie 1/3 + 1/3 dla dzieci i 1/3 dla małżonka); przy jednym dziecku – po 1/2 każde (połowa dla małżonka, połowa dla dziecka). Gdy dzieci jest czworo lub więcej – małżonek dostaje 1/4, resztę (3/4) dzielą między siebie dzieci po równo (przy czworgu dzieci po 3/16 każde, przy pięciorgu po 3/20 itd.).
Małżonek + rodzice: jeśli zmarły nie miał dzieci, a spadek dziedziczą małżonek oraz oboje rodzice – małżonek otrzymuje 1/2, a każdy z rodziców 1/4. Gdy żyje tylko jeden rodzic (drugi zmarł wcześniej) i jest rodzeństwo – małżonek 1/2, żyjący rodzic 1/4, a rodzeństwo razem 1/4 (podzielone równo między braci/siostry). Jeśli brak rodzeństwa – małżonek 1/2, rodzic 1/2. Natomiast gdy nie ma małżonka, a są sami rodzice – każde z rodziców po 1/2 spadku.
Rodzic + rodzeństwo (bez małżonka): jeśli zmarły był np. kawalerem bezdzietnym, żyje jedno z rodziców oraz rodzeństwo – żyjący rodzic dostaje 1/2, a resztę 1/2 dzieli się po równo między rodzeństwo. Np. matka 1/2, dwoje rodzeństwa po 1/4. Gdy któreś z rodzeństwa nie żyje, jego dzieci dziedziczą jego część (np. jeżeli siostra zmarła, ale pozostawiła dwoje dzieci – to każde z nich dostanie po 1/8, bo dzielą 1/4, które przypadłoby ich matce).
Dziadkowie i dalsi krewni: jeżeli dziedziczą dziadkowie i np. żyje trzech dziadków (babcia i dziadek z jednej strony oraz babcia z drugiej), to: każdemu dziadkowi przysługuje część, którą by otrzymaliby pełni dziadkowie. Przykładowo, babcia i dziadek od strony ojca = po 1/4, babcia od strony matki = 1/4, a brakująca 1/4 (po nieżyjącym dziadku ze strony matki) rozdzieli się na pozostałych dziadków proporcjonalnie (czyli w praktyce: babcia z matczynej strony 1/4 + 1/8, dziadkowie z ojcowskiej strony po 1/4 + 1/8 każdy). Te szczegóły są dość złożone – generalnie dziadkowie dziedziczą po równo, zastępując się nawzajem wraz ze swoimi zstępnymi.
Pasierbowie: jeżeli dziedziczą pasierbowie (co oznacza brak bliższej rodziny i brak żyjącego małżonka), to każdy pasierb otrzymuje równą część spadku. Np. spadkodawca był wdowcem bez dzieci, miał dwoje pasierbów (dzieci z poprzedniego małżeństwa zmarłej żony, które są już sierotami) – każdy z pasierbów dostanie 1/2 spadku.

Dziedziczenie ustawowe: przykłady

Aby lepiej zilustrować powyższe zasady, poniżej przedstawiamy dziedziczenie ustawowe przykłady w typowych sytuacjach rodzinnych:

Przykład 1: Dziedziczenie po rodzicach (spadek po rodzicach bez testamentu). Pan Jan zmarł, pozostawiając żonę i dwoje dzieci, bez testamentu. Zgodnie z ustawą, żona i dzieci dziedziczą po 1/3 majątku każde. Gdyby Pan Jan miał tylko jedno dziecko – udziały wyniosłyby po 1/2 (połowa dla żony, połowa dla dziecka). Gdyby dzieci było czworo – żona otrzyma 1/4, a każde dziecko po 3/16 spadku. Jeżeli mówimy o dziedziczeniu po rodzicach, to warto dodać, że w przypadku śmierci obojga rodziców dzieci dziedziczą osobno po każdym z nich. Jeśli więc po pewnym czasie zmarłaby również żona Pana Jana (matka dzieci), która nie pozostawi testamentu, to dzieci odziedziczą także jej majątek – po 1/2 każde. Ostatecznie dzieci stałyby się właścicielami całego majątku po swoich rodzicach.
Przykład 2: Dziedziczenie po mężu bez dzieci. Pani Anna jest bezdzietną wdową – jej mąż zmarł, nie pozostawiając testamentu. W takim przypadku do spadku wchodzą Pani Anna oraz rodzice zmarłego. Załóżmy, że oboje rodzice męża żyją. Wówczas żona otrzyma 1/2 spadku, a matka 1/4 i ojciec 1/4. Często małżonkowie są zaskoczeni, że w braku dzieci muszą dzielić się spadkiem z teściami – jednak takie jest prawo. Gdyby np. ojciec zmarłego nie żył, a żyje matka i jest rodzeństwo męża – wtedy żona dostanie 1/2, matka 1/4, a rodzeństwo podzieli między siebie pozostałą 1/4. Jeśli zaś mąż nie miał żadnej rodziny (brak dzieci, rodziców, rodzeństwa), dopiero wtedy całość spadku przypadnie żonie. Ten przykład obrazuje, na czym polega dziedziczenie po mężu w różnych konfiguracjach rodzinnych.
Przykład 3: Brak małżonka – dziedziczą rodzice i rodzeństwo. Pan Karol był kawalerem, nie miał dzieci. W chwili jego śmierci żyje matka oraz dwoje rodzeństwa (ojciec zmarł wcześniej). Spadek zostanie podzielony tak: matka dostanie 1/2, a brat i siostra po 1/4. Gdyby siostra Karola zmarła przed nim, ale pozostawiła dwoje dzieci – to dzieci te (siostrzeńcy Karola) podzielą między siebie jej 1/4, po 1/8 każde.

Oczywiście możliwych konfiguracji rodzinnych jest bardzo wiele, ale powyższe dziedziczenie ustawowe przykłady obejmują najczęstsze przypadki. W razie wątpliwości co do należnych udziałów spadkowych w konkretnej sytuacji, warto zasięgnąć porady prawnej – przepisy kodeksowe są szczegółowe i czasem ich zastosowanie bywa zawiłe.

Masz sprawę, którą chcesz omówić?

Porozmawiajmy o Twojej sytuacji

Zgłoś chęć rozmowy. Zamów konsultację telefoniczną

Intercyza i rozdzielność majątkowa a dziedziczenie

Czy rozdzielność majątkowa między małżonkami wpływa na dziedziczenie ustawowe? To częste pytanie w kancelariach, rozumiane jako „intercyza a dziedziczenie”. Intercyza to potoczne określenie umowy majątkowej małżeńskiej ustanawiającej rozdzielność majątkową (czyli znoszącej wspólność ustawową). Taka umowa dotyczy jednak majątku małżonków za ich życia – nie zmienia ona przepisów o dziedziczeniu. W praktyce zatem rozdzielność majątkowa a dziedziczenie nie są ze sobą bezpośrednio powiązane jeśli chodzi o krąg spadkobierców. Małżonek pozostaje spadkobiercą ustawowym bez względu na to, jaki mieli ustrój majątkowy.

Rozdzielność majątkowa wpływa natomiast na skład masy spadkowej. Jeżeli małżonkowie mieli wspólność majątkową (brak intercyzy), to w chwili śmierci jednego z nich połowa majątku wspólnego należy się automatycznie drugiemu małżonkowi (to jego własność, nie wchodzi do spadku). W spadku znajduje się więc tylko druga połowa wspólnego dorobku + ewentualny majątek osobisty zmarłego. Jeśli natomiast istniała intercyza (pełna rozdzielność majątkowa), to małżonkowie nie mieli majątku wspólnego – cały majątek zmarłego wchodzi do spadku. Intercyza a dziedziczenie – podsumowując: intercyza nie pozbawia małżonka prawa do dziedziczenia po współmałżonku. Wpływa jedynie na to, co wchodzi do masy spadkowej (przy wspólności połowa majątku jest już własnością małżonka i nie podlega dziedziczeniu). W obu przypadkach jednak małżonek dziedziczy udział przewidziany ustawą, np. 1/2 spadku (przy braku dzieci) albo 1/4 (przy licznych dzieciach) – zgodnie z zasadami opisanymi wyżej.

Zachowek a dziedziczenie ustawowe

Instytucja zachowku często jest mylona z dziedziczeniem. Warto więc wyjaśnić relację: zachowek a dziedziczenie ustawowe. Zachowek to roszczenie pieniężne przysługujące najbliższym pominiętym lub niedostatecznie uwzględnionym w testamencie. Ma zastosowanie tylko przy dziedziczeniu testamentowym – zabezpiecza dzieci, małżonka i (w pewnych sytuacjach) rodziców spadkodawcy przed całkowitym wydziedziczeniem ich woli testatora. Jeżeli spadkodawca sporządził testament i np. zapisał cały majątek obcej osobie, pomijając zstępnych czy małżonka, wówczas mogą oni wystąpić do spadkobiercy testamentowego o wypłatę zachowku. Wysokość zachowku to zazwyczaj połowa wartości udziału, który przypadłby danej osobie przy dziedziczeniu ustawowym (lub 2/3 tego udziału, jeśli uprawniony do zachowku jest małoletni albo trwale niezdolny do pracy).

Przy dziedziczeniu ustawowym kwestia zachowku w ogóle się nie pojawia, ponieważ uprawnieni otrzymują bezpośrednio swoje udziały w spadku jako spadkobiercy. Zachowek jest zatem mechanizmem ochronnym wyłącznie w sytuacji, gdy obowiązuje testament i ktoś z kręgu najbliższych został pominięty lub dostał mniej niż ustawowo należna część. Dla przykładu: jeśli zmarły nie pozostawił testamentu, jego dzieci i małżonek dziedziczą z mocy ustawy – nie muszą dochodzić zachowku, bo od razu uczestniczą w podziale majątku. Ale jeśli zmarły sporządził testament, w którym cały majątek zapisał np. partnerce, pomijając dzieci z pierwszego małżeństwa, to dzieciom tym będzie przysługiwał zachowek (jeśli nie zostały skutecznie wydziedziczone).

W kontekście zachowku warto wspomnieć o możliwości umownej rezygnacji z dziedziczenia i z przyszłego zachowku. Wspomniane wcześniej zrzeczenie się dziedziczenia (umowa z przyszłym spadkodawcą) obejmuje również zstępnych zrzekającego się, chyba że w umowie postanowiono inaczej (art. 1049 k.c.) – w praktyce oznacza to, że osoba, która zrzekła się dziedziczenia, traktowana jest jakby nie dożyła spadku, a więc także nie przysługuje jej zachowek po tym spadkodawcy. Co więcej, dopuszczalne jest nawet zawarcie odrębnej umowy o zrzeczenie się prawa do zachowku. Taką możliwość potwierdził Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 17 marca 2017 r., sygn. III CZP 110/16. Zatem bliscy mogą za życia spadkodawcy umówić się, że nie skorzystają z zachowku, jeśli zostaną pominięci w testamencie – choć w praktyce takie umowy są rzadkie, bo wymagają zgodnej woli obu stron i aktu notarialnego.

Podsumowując: przy dziedziczeniu ustawowym każdy uprawniony z ustawy dostaje swój udział w spadku, więc problem zachowku nie występuje. Zachowek staje się aktualny dopiero przy dziedziczeniu testamentowym, gdy np. dzieci lub małżonek nic nie dostali i muszą dochodzić swojej części w formie roszczenia pieniężnego od osób, które odziedziczyły majątek.

Zrzeczenie się dziedziczenia a odrzucenie spadku

Na koniec warto wyjaśnić różnicę między zrzeczeniem się dziedziczenia a odrzuceniem spadku. Obie te instytucje skutkują tym, że dana osoba nie dziedziczy, ale zachodzą w odmiennym trybie i czasie:

Zrzeczenie się dziedziczenia następuje za życia spadkodawcy. To umowa między przyszłym spadkobiercą ustawowym a spadkodawcą (zawierana w formie aktu notarialnego). Osoba, która zrzeka się dziedziczenia, jest traktowana tak, jakby nie dożyła otwarcia spadku. Skutkiem zrzeczenia (jeśli umowa nie stanowi inaczej) jest objęcie tym zrzeczeniem także zstępnych zrzekającego się – czyli np. jeżeli syn zrzekł się dziedziczenia po ojcu, to również dzieci tego syna nie nabędą spadku po dziadku, chyba że w umowie postanowiono inaczej (co jest rzadkie). Zrzeczenie powoduje definitywne wyłączenie z dziedziczenia ustawowego; można je odwołać tylko poprzez kolejną umowę ze spadkodawcą (jeśli obie strony wyrażą taką wolę). W praktyce zrzeczenie bywa stosowane np. gdy jedno z dzieci otrzymuje za życia znaczną darowiznę od rodziców i w zamian zrzeka się przyszłego spadku, by nie dziedziczyć kosztem rodzeństwa.
Odrzucenie spadku ma miejsce po śmierci spadkodawcy. Jest to jednostronne oświadczenie złożone przez spadkobiercę (ustawowego lub testamentowego) przed sądem lub notariuszem, w terminie 6 miesięcy od dnia, gdy dowiedział się o tytule powołania do spadku. Spadkobierca oświadcza, że nie przyjmuje spadku, co również traktowane jest tak, jakby nie dożył otwarcia spadku. Skutek? Udział, który by mu przypadł, przypada innym osobom – zwykle jego zstępnym (dzieciom). Na przykład, jeśli syn odrzuci spadek po ojcu, to udział po ojcu przypadnie jego dzieciom (wnukom spadkodawcy), o ile one z kolei go nie odrzucą. Odrzucenie spadku często stosuje się, gdy w masie spadkowej są długi przerastające aktywa. Dzięki odrzuceniu spadkobierca unika odpowiedzialności za te długi.

Podsumowanie różnic: Zrzeczenie się dziedziczenia jest umową zawieraną przed śmiercią spadkodawcy, wymaga zgody obu stron i skutkuje wyłączeniem z dziedziczenia ustawowego (łącznie z potomkami zrzekającego się, chyba że umówiono inaczej). Odrzucenie spadku to decyzja podejmowana po śmierci, jednostronnie przez spadkobiercę, w określonym terminie – również skutkuje wyłączeniem tej osoby (ale już nie automatycznie jej potomków) od dziedziczenia po danym spadkodawcy. W obu przypadkach osoba traktowana jest jakby nie dożyła spadku, co wpływa na przesunięcie udziałów na dalszych krewnych.

Warto wspomnieć, że obecnie prawo chroni spadkobierców przed nieświadomym przejęciem długów. Dziedziczenie z dobrodziejstwem inwentarza – czyli przyjęcie spadku z ograniczeniem odpowiedzialności za długi – jest od 2015 r. ustawową normą. Jeżeli spadkobierca w ciągu 6 miesięcy nie złoży oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku, z mocy prawa przyjmuje spadek właśnie z dobrodziejstwem inwentarza. Oznacza to, że odpowiada za dziedziczone długi tylko do wartości przejętego majątku. Dzięki temu nawet jeśli w spadku znajdują się poważne zobowiązania, spadkobiercy nie muszą obawiać się odpowiedzialności ponad stan czynnego spadku. W praktyce sporządza się wykaz inwentarza, i jeśli długi przewyższają aktywa, wierzyciele mogą domagać się spłaty tylko do wysokości wartości majątku spadkowego. Oczywiście spadkobierca ma prawo odrzucić spadek, dzięki czemu nie dojdzie do niepożądanej sytuacji, jaką jest niewątpliwie dziedziczenie długów zmarłego – jest to często wybierane rozwiązanie, gdy zadłużenie znacznie przekracza pozostawiony majątek lub gdy spadkobierca nie zamierza przyjmować spadku z innych względów. Decyzję o przyjęciu (wprost lub z dobrodziejstwem inwentarza) albo odrzuceniu spadku najlepiej podjąć po konsultacji z prawnikiem, który oceni bilans korzyści i ryzyk w danej sytuacji.

Podsumowanie

Dziedziczenie ustawowe jest podstawowym mechanizmem dziedziczenia w braku testamentu i opiera się na więzach rodzinnych (pokrewieństwo lub małżeństwo). Ustawowa kolejność dziedziczenia wyznacza w pierwszej kolejności małżonka i dzieci zmarłego, następnie dalszą rodzinę – tak aby majątek spadkodawcy pozostał w rękach osób z nim spokrewnionych lub spowinowaconych. Dopiero w ostateczności spadek przejmuje gmina lub Skarb Państwa. Omówione wyżej przepisy (m.in. art. 931–940 Kodeksu cywilnego) szczegółowo określają, kto dziedziczy po rodzicach bez testamentu, a także po innych krewnych, oraz w jakiej części. W praktyce jednak sytuacje rodzinne bywają skomplikowane – np. mogą pojawić się kwestie intercyzy, niepewność co do przyjęcia spadku z długami albo spory o zachowek przy sporządzonym testamencie. Dlatego w razie wątpliwości lub konfliktów dotyczących spadku warto zasięgnąć profesjonalnej porady prawnej.

Nasza kancelaria adwokacka posiada wieloletnie doświadczenie w prowadzeniu spraw spadkowych – zarówno dotyczących stwierdzenia nabycia spadku i działu spadku, jak i dochodzenia zachowku czy kwestionowania ważności testamentu. Jeżeli potrzebujesz pomocy prawnej w zakresie spraw spadkowych, w tym takich jak dziedziczenie ustawowe czy sporządzenie testamentu, zapraszamy do kontaktu z naszą kancelarią. Adwokat od spraw spadkowych udzieli Ci fachowej porady, pomoże zabezpieczyć Twoje interesy i przeprowadzi Cię przez proces spadkowy w sposób profesjonalny i zrozumiały.

^{1. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (t.j. Dz. U. z 2024 r. poz. 1061 z późn. zm.) ↩}

Autor wpisu:

Picture of Mariusz Krzyżanowski<br><font color="#C39E3A"; size=4> adwokat</font><br><br>

Mariusz Krzyżanowski
adwokat

Niniejsza publikacja została opracowana z najwyższą starannością, jednak niektóre informacje przedstawiono w sposób skrócony. W związku z tym artykuł ma wyłącznie charakter poglądowy, a zawarte w nim treści nie mogą zastępować pełnej i szczegółowej analizy danego zagadnienia. Kancelaria Adwokacka Mariusz Krzyżanowski nie ponosi odpowiedzialności za jakiekolwiek straty wynikające z działań podjętych lub zaniechanych na podstawie niniejszej publikacji. W celu omówienia indywidualnej sprawy zapraszamy do kontaktu i podjęcia współpracy.