Rodzaje testamentów

Kodeks cywilny dokładnie określa formy, w jakich można sporządzić ważny testament. Przepisy wymagają, aby ostatnia wola spadkodawcy została spisana w jednej z przewidzianych prawem form – niespełnienie wymogów skutkuje nieważnością testamentu. Jeśli chodzi o rodzaje testamentów kc (czyli formy wymienione w Kodeksie cywilnym¹), wyróżniamy sześć dopuszczalnych sposobów sporządzenia ostatniej woli:

• Testament własnoręczny (holograficzny) – musi zostać w całości napisany własnoręcznie przez spadkodawcę. Testator powinien również czytelnie podpisać dokument oraz opatrzyć go datą. Brak daty nie zawsze unieważnia dokument, jednak może to nastąpić, jeśli powstają wątpliwości co do kolejności kilku testamentów lub co do zdolności testatora w momencie sporządzania jednej z wersji. Testament holograficzny jest najprostszą formą – nie wymaga wizyty u notariusza ani udziału świadków – ale dla jego ważności konieczne jest odręczne pismo (wydruk komputerowy lub dyktowanie treści innej osobie spowoduje nieważność takiego dokumentu).
• Testament notarialny – sporządzany jest w formie aktu notarialnego przez notariusza. Testator zgłasza się do kancelarii notarialnej i tam dyktuje lub przedstawia swoją ostatnią wolę, która zostaje spisana przez notariusza jako akt. Notariusz dba o dochowanie wszystkich formalności (m.in. odczytanie aktu i podpisanie go przez testatora), dlatego testament notarialny uchodzi za najbardziej bezpieczną formę. Wiąże się to z opłatą notarialną, jednak zaletą jest pewność co do ważności dokumentu oraz jego przechowania – notariusz przechowuje oryginał i odnotowuje testament w rejestrze. Tylko w testamencie notarialnym można ponadto zamieścić tzw. zapis windykacyjny, czyli rozrządzenie, na mocy którego konkretny składnik majątku (np. nieruchomość) przechodzi na wskazaną osobę z chwilą otwarcia spadku.
• Testament allograficzny (urzędowy) – polega na oświadczeniu woli ustnie w obecności urzędnika i świadków. Spadkodawca wyraża ustnie swoją ostatnią wolę wobec odpowiedniego urzędnika samorządowego (np. wójta, burmistrza, prezydenta miasta, starosty czy marszałka województwa) przy jednoczesnej obecności dwóch świadków. Treść tak złożonego oświadczenia zostaje spisana w protokole, który następnie jest odczytywany i podpisywany przez spadkodawcę, urzędnika oraz świadków. Niedopuszczalne jest skorzystanie z tej formy przez osoby głuche lub nieme (ustawa wprost wyłącza taką możliwość). Testament allograficzny bywa stosowany, gdy spadkodawca nie może samodzielnie spisać testamentu, a jednocześnie potrzebne jest zachowanie oficjalnej formy (np. w szpitalu, gdy trudno o notariusza).
• Testament ustny (szczególny) – może zostać sporządzony tylko w sytuacjach wyjątkowych. Prawo pozwala na ustne wyrażenie ostatniej woli w obecności co najmniej trzech świadków, jeżeli zachodzi obawa rychłej śmierci spadkodawcy lub – wskutek szczególnych okoliczności – zachowanie zwykłej pisemnej formy jest niemożliwe albo utrudnione. Treść takiego testamentu powinna zostać następnie potwierdzona: albo spisana przez jednego ze świadków (lub osobę trzecią) w ciągu roku od złożenia oświadczenia (z podaniem miejsca i daty oświadczenia oraz miejsca i daty sporządzenia pisma, a pismo to podpiszą spadkodawca i dwaj świadkowie albo wszyscy świadkowie), albo – jeśli nie spisano treści – potwierdzona zeznaniami świadków złożonymi przed sądem w ciągu sześciu miesięcy od otwarcia spadku. Testament ustny jest ważny tylko wtedy, gdy spełniono opisane wyżej przesłanki. Co więcej, jeżeli testator przeżyje sześć miesięcy od ustania okoliczności, które uzasadniły sporządzenie ustnej ostatniej woli, to taki szczególny testament traci moc (chyba że spadkodawca zmarł wcześniej – wówczas testament ustny pozostaje podstawą dziedziczenia).
• Testament podróżny (szczególny) – odmiana testamentu przewidziana na wypadek podróży na polskim statku morskim lub powietrznym. Spadkodawca może oświadczyć swoją wolę dowódcy statku (lub jego zastępcy) w obecności dwóch świadków. Dowódca spisuje oświadczenie testatora, odczytuje je w obecności świadków, po czym dokument podpisują testator, świadkowie oraz dowódca (lub zastępca). Jeżeli z uwagi na okoliczności procedury tej nie da się dochować, dopuszczalne jest sporządzenie testamentu ustnego. Testament podróżny, z uwagi na rozwój środków komunikacji i możliwość sporządzenia zwykłego testamentu nawet w podróży, jest w praktyce rzadko wykorzystywany.
• Testament wojskowy (szczególny) – specjalna forma testamentu przeznaczona głównie dla żołnierzy na wypadek działań zbrojnych lub mobilizacji. Szczegółowe zasady sporządzenia testamentu wojskowego określa rozporządzenie Ministra Obrony Narodowej – przepisy pozwalają m.in. na uproszczone sporządzenie testamentu przez wojskowych działających w warunkach bojowych lub na misjach. Testament wojskowy może być sporządzony także przez osoby cywilne towarzyszące siłom zbrojnym. Podobnie jak inne testamenty szczególne, ta forma jest ważna tylko w szczególnych okolicznościach i traci moc po upływie sześciu miesięcy od ustania tych okoliczności (jeżeli spadkodawca dożył tego terminu).

Podsumowując, każdy z powyższych testamentów będzie skuteczny tylko pod warunkiem dotrzymania wymaganej prawem formy. Innymi słowy, rodzaje testamentów i ich ważność są ze sobą ściśle powiązane – niedochowanie choćby jednego z opisanych wymogów formalnych skutkuje nieważnością dokumentu ostatniej woli. Zrozumienie tych wymogów formalnych pozwala uniknąć sytuacji, w której ostatnia wola okaże się nieważna i dziedziczenie nastąpi na podstawie ustawy, nie zaś testamentu.